Λίγο πάνω από 100 χρόνια πριν, το 1916, κατά τη διάρκεια του Α΄Παγκοσμίου πολέμου τα ρωσικά στρατεύματα υπό τον στρατηγό Γιουντένιτς, έναν από τους λαμπρότερους Ρώσους στρατηγούς, κατέλαβαν την Τραπεζούντα. Αυτός ο θρίαμβος των ρωσικών όπλων είναι εξίσου σημαντικός με το επίτευγμα που κατάφερε την ίδια χρονιά ο στρατηγός Μπρουσίλοβ στο μέτωπο κατα των Αυστριακών.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο
“Μα πώς;” Ίσως αναρωτηθεί ο στοχαστικός και καταρτισμένος αναγνώστης. “Φυσικά, η Τραπεζούντα καταλήφθηκε, ωστόσο, η ρωσική διοίκηση δεν ήταν σε θέση να επιτύχει τον κύριο στόχο που της έθεσε η Αγία Πετρούπολη: να διαπεράσει την Καππαδοκία μέχρι την καρδιά της Μικράς Ασίας, και με κύριο στόχο το 1917 να πάρει την Κωνσταντινούπολη”. Βασικά ο Λαβρ Κορνίλοβ το καλοκαίρι του 1917 υπενθύμιζε στον Πρωθυπουργό της Προσωρινής Κυβέρνησης του Κερένσκυ, την ανάγκη να καταληφθούν τα Στενά μέχρι τα Χριστούγεννα.
Μπορεί ο απώτερος στόχος της ρωσικής επίθεσης στο Ερζερούμ και την Τραπεζούντα να μην επιτεύχθηκε. Ωστόσο, και ο Μπρουσίλοβ δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει τον βασικό στόχο του: να αναγκάσει την Αυστροουγγαρία να βγει από τον πόλεμο. Αλλά το κατόρθωμα του Μπρουσίλοβ παραμένει εντυπωσιακότατο. Καθόλου λιγότερο αποδείχθηκε και το κατόρθωμα των Ρώσων κατά των Οθωμανών. Ποιοι μπορεί να ήταν οι στόχοι των Οθωμανών (συγκεκριμένα Νεότουρκων) και ενεπλάκησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο στο πλευρό του Άξονα (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Τουρκία, Βουλγαρία) ενάντια στην Αντάντ (Βρετανία, Ρωσία, Γαλλία); ο Άξονας, σαν συμμαχία δεν ήταν πάρα πολύ φυσιολογική.
Υπενθυμίζουμε, το 1908, οι Τούρκοι συγκρούστηκαν με τη Βιέννη. Η Αυστροουγγαρία προσάρτησε την Βοσνία-Ερζεγοβίνη, την οποία ξεκίνησαν να απομακρύνουν από τους Οθωμανούς το 1878. Απλά, χωρίς οποιαδήποτε στρατιωτική δράση, εκμεταλλευόμενη την αδυναμία της Πύλης, μετά την ήττα τους από τον “Λευκό στρατηγό” Σκομπελιέβ και τους συντρόφους του Γκούρκο και Τσερνάγιεβ. Αλλά ο Ενβέρ Πασά, ο πραγματικός επικεφαλής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τους Νεότουρκους προσπάθησε πολύ να φέρει τους Τούρκους σε συμμαχία με τον Άξονα και την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία. Δεν ήταν καλύτερη και η κατάσταση με τους Βούλγαρους. Ακόμα και μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους Νεότουρκους (1908), έπρεπε να περάσουν δύο Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-13).
Ο πρώτος εναντίον των Τούρκων ο οποίος έγινε ομόφωνα από όλα τα Ορθόδοξα Βαλκάνια. Συμπεριλαμβανομένων της Βουλγαρίας υπό τον Τσάρο Φερδινάνδο Α΄ Κόμπουργκ. Τότε οι Τούρκοι νικήθηκαν. Σύντομα ακολούθησε ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος. Αυτή τη φορά εναντίον της Βουλγαρίας, με όλα τα Ορθόδοξα Βαλκάνια. Και στην πλευρά τους είχαν και τους Τούρκους. Και όλοι μαζί έλιωσαν τους Βούλγαρους. Σύμφωνα με τα ανωτέρω, δεν είναι παράξενο που η Βουλγαρία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν σε συμμαχία ήδη από το 1914! Οι σύγχρονοι δυτικοί ιστορικοί πιστεύουν ότι καθοριστικό ρόλο εδώ έπαιξε ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β΄, ο οποίος κατάφερε να αρπάξει από τον λαιμό τους κυβερνήτες της Βιέννης, και Κωνσταντινούπολης, και των Σοφίων.
Ο Γουλιέλμος ήταν χαρισματικός μονάρχης, αλλά σίγουρα ο Ενβέρ είχε συγκεκριμένους, οθωμανικούς, στόχους: Επιστροφή στην σκηνή του κόσμου μαζί με την νικήτρια ομάδα: δηλαδή, και πάλι να γίνει υπερδύναμη. Να ξεμπερδέψει μια και καλή με τη Ρωσία. Να κατακτήσει όχι μόνο τον Βόρειο Καύκασο, την Υπερκαυκασία και την Κριμαία, αλλά ακόμη και τις κατοικημένες τουρκόφωνες περιοχές συμπεριλαμβανομένης της περιοχής του Βόλγα. Για την επιτυχία όλων αυτών ο Ενβέρ και ο Ταλάτ επικαλέστηκαν την πνευματική στήριξη και την παγκόσμια ηγετική θέση του παν-Τουρκισμού.
Όλος αυτός ο πληθυσμός στον οποίο επικαλούνταν ήταν εξ ολοκλήρου Τάταροι της Κριμαίας ή Τάταροι του Καζάν. Μέσα από τη Ρωσία οι Οθωμανοί σκόπευαν να χτυπήσουν την ιστορική αιτία του διχασμού του Ισλάμ, σε σουνίτες και σιίτες, και να καταστρέψουν επιτέλους, τη δυναστεία Qajar, που βασίλευε στην Τεχεράνη. “Ε ρε σχέδια που ‘χαν!” Θα σκεφτεί ο αναγνώστης. “Οι στόχοι ήταν εντελώς ναπολεόντειοι!”. Ο ίδιος ο Ενβέρ Πασά πίστευε ότι ήταν ο Ναπολέοντας της ανατολής. Έτσι το 1916 η ηγεσία των Νεότουρκων πίστευε πως όλα τα σχέδια για την καταστροφή της Ρωσίας ήταν κοντά στην υλοποίηση. Ακόμη και ο Σουλτάνος, ξίνιζε αλλά παραδεχόταν τον Ενβέρ και τον Ταλάτ.
Τα σχέδια των Τούρκων για το 1916 (Πόντος)
Το καυκασιανό (ποντιακό) θέατρο επιχειρήσεων, συμπεριλαμβανομένου, και η παράκτια λωρίδα, είναι ένα θέατρο που καλύπτει το σύνολο του Καυκάσου και της Ανατολίας, τον πυρήνα και το κέντρο ζωής της αυτοκρατορίας των οθωμανιστών. Αυτό το θέατρο ήταν για τα ρωσικά στρατεύματα, που ερχόντουσαν από τον Καύκασο, ο τελικός χώρος των πολεμικών επιχειρήσεων. Για τους Οθωμανούς η περιοχή αυτή ήταν το σημείο εκκίνησης για μια στρατιωτική επίθεση σε ολόκληρο το ρωσικό Καύκασο. Σε αυτό το καυκασιανό (ποντιακό) θέατρο επιχειρήσεων την μεγαλύτερη σημασία είχαν δύο ελληνικές πόλεις το Ερζερούμ, και η Τραπεζούντα.
Οι Τούρκοι στις αρχές του 1916 δεν πολυφοβόντουσαν τους Ρώσους. Στο κάτω κάτω οι Ρώσοι το 1915 δεν είχαν μεγάλη επιτυχία σε κανένα από τα μέτωπα. Επιπλέον η ρωσική καυκασιανή στρατιά, από μόνη της, δεν θεωρούνταν δυνατή, καθώς είχαν μεταφερθεί ενάντια στους Γερμανούς δύο μεραρχίες πεζικού και δύο ταξιαρχίες.
ΟΕνβέρ Πασά ήταν τόσο σίγουρος για τις δυνάμεις του, που κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στο Βερολίνο (κάπου πριν από την Πρωτοχρονιά του 1916), πρότεινε στον Κάιζερ να μεταφέρει τα τουρκικά στρατεύματα στην Ευρώπη, βοηθώντας τους Αυστροούγγρους να απαλλαγούν από τους Ρώσους στην Γαλικία (Δυτική Ουκρανία)!
Μετά τα Χριστούγεννα ο διοικητής του 3ου Στρατού Καυκάσου στρατηγός Μαχμουτέκ Καμίλ Πασά έγραψε: “η γη του Πόντου προστατεύεται πλήρως από τη ρωσική εισβολή στη διάρκεια του χειμώνα σε γενικές γραμμές, και η ξηρότητα του ποντιακού κλίματος (το κλίμα στον Πόντο είναι πραγματικά σκληρό) φράζει, εντελώς, τους χιονισμένους ορεινούς δρόμους. Ενώ το καλοκαίρι, σύμφωνα με τα σχέδια του Καμίλ Πασά, οι Ρώσοι, στις περιοχές που γειτνιάζουν με τον Πόντο, έπρεπε να τα βάλουν με τρεις τουρκικές στρατιές: την Καυκασιανή, την Στρατιά Καλλίπολης και της Μεσοποταμίας.
Ούτε ο Ενβέρ άλλα ούτε οι στρατηγοί των Νεότουρκων δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι το 1916 θα είναι μια κρίση για τα οθωμανικά όπλα.
Οι επιχειρήσεις στο Ερζερούμ έσπασαν ριζικά την αντίσταση των Τούρκων στην περιοχή του Πόντου και έδιωξε κάθε αυταπάτη για την μέχρι τότε ισορροπία δυνάμεων με τους Ρώσους. Στις επιχειρήσεις του Ερζερούμ συμμετείχαν οι ακόλουθες δυνάμεις. Από τη ρωσική πλευρά: την Γενική Διοίκηση είχε ο Μεγάλος Δούκας Νικολάι Νικολάγιεβιτς (νεώτερος). Στη Διοίκηση συμμετείχε και ο Νικολάι Γιουντένιτς, ο σωτήρας του ελληνικού πληθυσμού του Πόντου. Παρεμπιπτόντως ο Γιουντένιτς στο μέλλον ήταν ο πιο λαμπρός στρατηγός του Λευκού Κινήματος κατά τη διάρκεια του ρωσικού εμφύλιου πολέμου (1918-1922). Κανείς δεν έφτασε πιο κοντά (τρεις εκστρατείες κατά της Αγίας Πετρούπολης) από αυτόν στην κατάργηση του καθεστώτος της παντοδυναμίας του Λένιν και του Τρότσκι.
Οι ελπίδες του Ενβέρ, δεν έγιναν πραγματικότητα: το 1916 η ρωσική στρατιά του Καυκάσου αναδιαμορφώθηκε και αυξήθηκε αριθμητικά: 180.000 πεζικό και ιππικό. Οι Ρώσοι ήρθαν αντιμέτωποι με τον 3ο οθωμανικό στρατό (διοικητής της ήταν ο Στρατάρχης Μαχμουτέκ Καμίλ Πασάς, στη συνέχεια ο Κερίμ Πασάς).
Υπό τον Μαχμουτέκ Καμίλ Πασάς ήταν 134.000 άνδρες του πεζικού και του ιππικού. Το σημείο καμπής υπέρ των Ρώσων ήρθε αμέσως, ήδη από τον Ιανουάριο του 1916. Στις 19 Ιανουαρίου η ταξιαρχία των Κοζάκων της Σιβηρίας, κατάφερε ένα ισχυρό και αναπάντεχο χτύπημα καταλαμβάνοντας το φρούριο Χασάν-Καλέ, στο οποίο βρισκόταν μέρος της τουρκική ηγεσίας με επικεφαλής τον ίδιο τον στρατάρχη Μαχμουτέκ Καμίλ Πασάς.
Ο ίδιος ο Οθωμανός στρατάρχης το έβαλε στα πόδια. Ωστόσο, ο πασάς καθαιρέθηκε από τον Σουλτάνο, και επικεφαλής της 3ης στρατιάς έγινε ένας άλλος στρατάρχης, ο Κερίμ Πασάς, ο οποίος κατευθύνθηκε στο Ερζερούμ. Όμως και ο Κερίμ Πασάς δεν κατάφερε να αποδειχθεί καλύτερος από τον Μαχμουτέκ.
Ως αποτέλεσμα των προσπαθειών του, στις 16 Φεβρουαρίου 1916 ο Νικολάι Γιουντένιτς κατέλαβε χωρίς μάχη το Ερζερούμ. Ο Μεγάλος Δούκας Νικόλαος Νικολάγιεβιτς, διοικητής της ρωσικής στρατιάς του Καυκάσου έγραψε στον Αυτοκράτορα:
“Μεγαλειότατε! Τα γενναία στρατεύματά μας, του Καυκάσου, κατέλαβαν το Ερζερούμ, και αφήνοντας το πίσω, κινούνται προς τα εμπρός νικηφόρα. Στέλνοντας μακριά τον εχθρό πέρα από τον ποταμό Καρά-Ντερέ, φτάσαμε σχεδόν στο Σουρμενέ, και τώρα είμαστε 28 μίλια από την Τραπεζούντα”. Οι συνολικές απώλειες για τις επιχειρήσεις του Ερζερούμ ήταν περίπου 80.000 άνθρωποι για την οθωμανική πλευρά και λιγότερο από 10.000 για την ρωσική.
Οι επιχειρήσεις της Τραπεζούντας του Γιουντένιτς
Από τα τέλη Μαρτίου, οι Ρώσοι στρατηγοί άρχισαν να προετοιμάζονται για την κατάληψη της Τραπεζούντας. Υπήρξε ένα καταπληκτικό σχέδιο για γενική απόβαση σε όλα τα μεγάλα λιμάνια του ιστορικού Πόντου, από επαγγελματικά εκπαιδευμένους ναυτικούς. Πεζοναύτες για εμάς τους σύγχρονους. Ωστόσο, το Γενικό Επιτελείο, παρά την πίεση του Γιουντένιτς, επέλεξε να μην διαιρέσει τις δυνάμεις του για την απόβαση. Αποφάσισε να ενεργήσει πιο παραδοσιακά και κινήθηκε προς την πρωτεύουσα του Πόντου.
Πρώτα απ ‘όλα, ο Γιουντένιτς χρησιμοποίησε την κολοσσιαία υπεροχή του ρωσικού πυροβολικού. Το ρωσικό πυροβολικό από την εποχή του Ιβάν Δ΄ του Τρομερού (1533-1584) ήταν το ισχυρότερο στον κόσμο. Ακόμη και το 1941, κάπου τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο, όταν από κάθε άποψη υπήρχε συνεχείς υποχώρηση μπροστά στις στρατιές του Χίτλερ, το ρωσικό πυροβολικό παρέμενε ισχυρότερο από το γερμανικό. Ωστόσο, ο Τούρκος διοικητής στην Τραπεζούντα, στρατάρχης Βεχίπ Πασά, μάλλον έμπειρος διοικητής, πήρε τα μέτρα του. Δημιούργησε ισχυρά σημεία αντίστασης εντός της Τραπεζούντας, σε κατοικημένα και από Έλληνες μέρη.
Οι εκπρόσωποι των Ρωμιών το ανέφεραν στην ρωσική διοίκηση. Ο Γιουντένιτς, είχε μόλις λάβει την υψηλή προαγωγή στον βαθμό του στρατηγού του πεζικού. Σκέφτηκε λοιπόν να δώσει την εντολή να βομβαρδιστούν τα προάστια της Τραπεζούντας, όπου κατοικούσαν οι Μουσουλμάνοι.
Αλλά και οι ίδιοι οι Τούρκοι δεν πίστευαν πραγματικά ότι θα κρατήσουν την πόλη. Ο στρατάρχης Βεχίπ Πασά συναντήθηκε κρυφά με τον Μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο. Ο Χρύσανθος (πραγματικό του όνομα Χαρίλαος Φιλιππίδης, γενν. 1868 στην Κομοτηνή) ήταν επικεφαλής του Ορθόδοξου κλήρου του Πόντου και μελλοντικός Αρχιεπίσκοπος της Ελλάδας.
Παραδόξως, Βεχίπ Πασά δεν ζήτησε από τον Χρύσανθο να εμποδίσει τις υπερβολές των Ελλήνων κατά των Τούρκων. Δεν ζήτησε καν από τον Μητροπολίτη να επηρεάσει του Ρώσους στρατηγούς. Ο πασάς ήξερε τις καλές σχέσεις του Έλληνα Προκαθήμενου με τους Ρώσους στρατηγούς. Ο Βεχίπ Πασάς ζήτησε από τον Χρύσανθο να υπερασπιστεί τους Τούρκους από τον Dashnaktsutyun.
Ο Χρύσανθος έδωσε τον λόγο του και τον κράτησε. Τα δύο χρόνια που διοικούσε την Τραπεζούντα, υπό την αιγίδα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, υπήρξε γνήσια καλοσύνη και κοινή κατανόηση μεταξύ όλων των κοινοτήτων της πόλης: Ελλήνων, Τούρκων, Κούρδων, Αρμένιων κ.α.
Στις 12 Απριλίου οι Ρώσοι ξεκίνησαν μια αποφασιστική επίθεση κατά της πόλης, και την 15η ο Βεχίπ Πασά, μη μπορώντας να αντέξει τις επιθέσεις, παραιτήθηκε από την Τραπεζούντα. Την 18η ο Χρύσανθος παρέδωσε στον Γιουντένιτς τα κλειδιά της Τραπεζούντας. Οι Γερμανοί παρατηρητές σημείωσαν: “Κατά την παράδοση οι Τούρκοι έφυγαν από την Τραπεζούντα και οι Ρώσοι μπήκαν επίσημα.”
Ωστόσο, ο Νικολάι Γιουντένιτς δεν ήταν ιδιαίτερα χαρούμενος για την λαμπρή νίκη, ακόμη και αν οι ρωσικές απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό ήταν αρκετά ασήμαντες. Ο Γιουντένιτς συνειδητοποίησε ότι οποιαδήποτε κίνηση προς την Καππαδοκία, ή ακόμα περισσότερο να στοχέψει την Κωνσταντινούπολη δεν ήταν εφαρμόσιμη.
Πολλοί αναρωτιούνται για το γιατί. Μια θεωρία είναι ότι λίγο νωρίτερα την θέση του Ανώτατου Διοικητή του συνόλου των Ενόπλων Δυνάμεων ανέλαβε ο ίδιος ο τσάρος Νικόλαος Β΄ Αλεξάντροβιτς, ο οποίος τελικά αποδείχθηκε πεισματικά ευρωκεντριστής.
Ο τσάρος δεν έδωσε καμία σημασία στο τουρκικό θέατρο πολέμου! Όλα τα αποθεματικά, όλες οι καλύτερες δυνάμεις ρίχτηκαν κατά των Γερμανών, και ιδιαίτερα κατά των Αυστριακών. Ως αποτέλεσμα, η δεύτερη ρωσική, πραγματική, ευκαιρία μετά το 1878 να αδράξουν την Κωνσταντινούπολη (“Να βάλουν τον Σταυρό στην Αγία Σοφία!”) χάθηκε για τον Γιούντενιτς και τα στρατεύματά του. Ωστόσο, αυτό είναι μια άλλη ιστορία…
